هوشنگ سیحون
Hooshang Seyhoun
... کلام آخر من ایران است ...
هوشنگ سیحون
این معمار متولد ۱ شهریور ۱۲۹۹ تهران بود و در ۵ خرداد ۱۳۹۳ در ونکوور کانادا درگذشت . سیحون معمار، طراح، نقاش و مجسمه‌ساز سرشناس و نامدار اهل ایران بود. وی استاد معماری و رئیس سابق دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود.سیحون، طراح بنای یادبودی آرامگاه بوعلی‌سینا و طراح آرامگاه‌های خیام، نادرشاه افشار، فردوسی و کمال‌الملک بوده‌است. سیحون در خانواده‌ای آشنا با موسیقی به دنیا آمد. پدربزرگ او میرزا عبدالله فراهانی از پیشگامان موسیقی سنتی و معروف به پدر موسیقی سنتی ایران بود. مادر وی، مولود خانم، از نوازندگان تار و سه‌تار و نیز دایی او مرحوم احمد عبادی، استاد بزرگ سه‌تار بود. او پس از پایان تحصیل معماری در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، به دعوت آندره گدار (رئیس اداره باستان‌شناسی وقت ایران) برای ادامه تحصیل راهی پاریس می‌شود و در دانشسرای عالی ملی هنرهای زیبای پاریس (بوزار) طی حدود ۳ سال تحت تعلیم اوتلو زاوارونی به تکمیل دانش معماری خود می‌پردازد و در سال ۱۹۴۹ به درجه دکترای هنر می‌رسد. او در بازگشت به ایران در سن ۲۳ سالگی نخستین اثر معماری خود که بنای یادبودی بر آرامگاه بوعلی سینا بوده‌است را طراحی می‌کند. سیحون در طول سالهای فعالیت خود عضو شورای ملی باستان‌شناسی، شورای عالی شهرسازی، شورای مرکزی تمام دانشگاه‌های ایران و کمیته بین‌المللی ایکوموس (Icomos، وابسته به یونسکو در پیش ازانقلاب) بوده و به مدت ۱۵ سال مسؤولیت مرمت بناهای تاریخی ایران را برعهده داشته‌است. هوشنگ سیحون بیش از دو دهه در ونکوور کانادا زندگی کرد. وی شهروند افتخاری فرانسه نیز بود. وی استاد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بوده و یک دوره ریاست این دانشکده را عهده‌دار بوده‌است. استاد «هوشنگ سیحون» نقاش و معمار پرسابقه ایرانی، به مرد بناهای ماندگار معروف است. از میان پروژه‌های طراحی و ساخته شدهٔ وی می‌توان به آرامگاه بزرگانی چون خیام، کمال‌الملک، بوعلی سینا، نادرشاه افشار، کلنل محمدتقی خان پسیان و ده‌ها مقبره و آرامگاه دیگر و نیز طراحی بنای «موزه توس» در سال ۱۳۴۷ و همچنین ساختمان بانک سپه در میدان توپخانه تهران اشاره کرد. وی همچنین طراحی ساختمان‌های سازمان نقشه‌برداری کل کشور، کارخانه نخ ریسی کوروس اخوان، کارخانه آرد مرشدی، مجتمع آموزشی یاغچی آباد، سینما آسیا، سینما سانترال، کارخانه کانادادرای (زمزم فعلی) در تهران و اهواز، کارخانه یخ سازی کورس اخوان و حدود ۱۵۰ پروژه مسکونی خصوصی را بر عهده داشته‌است. استاد سیحون «نقش‌افکنی» است که در دنیای ابعاد، از معانی پر رمز و راز باطن سخن به میان می‌آورد و برای بزرگانی که معمار و طراح آرامگاه‌شان بوده، کوشیده‌است تا معانی باطنی، فلسفه نظری و ساحت وجودی هر یک را در نقش مقبره‌اش متجلی و نمایان سازد. به عنوان مثال استاد سیحون در سال ۱۳۳۸، طرح آرامگاه حکیم عمر خیام را مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی خیام، پایه‌گذاری و طراحی نموده‌است. او در کتاب نگاهی به ایران درخصوص بنای آرامگاه نادر شاه افشار می‌نویسد: مادهٔ اصلی ساختمان از سنگ خارای منطقه کوهسنگی مشهد، مشهور به سنگ هرکاره است. این سنگ یکی از مقاوم‌ترین سنگ‌هایِی است که در ایران وجود دارد ... او دلیل این انتخاب را اشاره به صلابت و عظمت نادر شاه افشار می‌داند و در ادامه می‌نویسد: ... شکل کلی مقبرهٔ نادر به شکل شش ضلعی متناسبی است که شکلِ سیاه چادرهایی را تداعی می‌کند؛ دلیل این امر همین نکته‌است که نادر به جای کاخ، در زیر چادر زندگی می‌کرد.
هوشنگ سیحون و نحوه برخورد با معماری
راهی
را که من در معماری پیش گرفته‌ام به طور خلاصه و به صورت فهرست ذکر میکنم. در معماری،
قبل از هر چیز علاقه دارم منطق را همیشه در نظر داشته باشم. هیچ‌گاه هیچ چیز نباید
بی منطق در معماری به کار برود، حتی کوچکترین خط و کم‌ترین نقطه بایستی دلیل و معنی
مخصوص به خود داشته باشد و مخصوصاً از فانتزی‌های بی‌معنی و بی مغز گریزانم. حقیقت
بایستی عریان و بی پرده در معماری خودنمایی کند ولو اگر گاهی اوقات زننده باشد، اطمینان
دارم که حقیقت همیشه زیبایی و لطف مخصوص به خود را خواهد داشت. آنچه می‌سازم با
احتیاجات برنامه و صاحب کار بایستی مطابقت داشته باشد. هیچ چیز زیاد تر یا کمتر از
آنچه مورد احتیاج است نبایستی ساخته شود. با تزئینات زیاده از حد موافقت ندارم. زیرا
اگر معماری به خودی خود کامل و زیباست احتیاجی به رنگ و روغن و تزئینات ندارد. حجم‌ها
و تناسبات وقتی زیبا نباشند هر قدر هم عوامل تزئینی به بنا اضافه کنیم تأثیری در زیبایی
آن نخواهد داشت. سادگی و بی تکلفی را هدف خود می‌دانم. یک معمار خوب باید
مثل یک شعر عالی ساده، سهل و ممتنع باشد. از شلوغی و درهم و برهمی بی اندازه گریزانم.
نقشهٔ ساده همیشه زود خوانده می‌شود و اشخاص را گمراه نمی‌کند. طرح نقشهٔ یک ساختمان
مثل حل یک مسئله است. باید همیشه ساده‌ترین راه حل را در نظر گرفت و از راه‌های پیچ
در پیچ صرف نظر کرد. برای هر یک از مصالح ارزش مخصوص به خودش را قائلم و همیشه سعی
کرده‌ام با به کار بردن به موقع آنها ارزش واقعی آنها را به معرض دید بگذارم. امکانات فنی و ساختمانی
کشور خودمان را همیشه در نظر می‌گیرم و سعی میکنم با عوامل موجود خود را تطبیق دهم.
برای معماری ایران از نظر پلاستیک اهمیت فوق‌العاده‌ای قائلم و در تمام موارد سعی میکنم
از این منبع عالی و گرانبها به عنوان پایه و اساس استفاده کنم و الهام بگیرم؛ و هدفم
این است که معماری این کشور را به پایه ایی برسانم که همان احترام خاصی را که در دوره‌های
گذشته برای ما قائل بودند باز هم داشته باشند. (سیحون، ۱۳۴۰) پس از کودتای سوم اسفند ماه سال ۱۲۹۹ خورشیدی، در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، گروهی
از رجال سیاسی - فرهنگی و علاقه‌مند به هنر ایران، برای حفظ و نگه داری و تعمیر ساختمان‌های
تاریخی و پاس حرمت یادگارها و مفاخر فرهنگی و هنری ایران، گرد هم آمدند و جمعیتی به
نام «انجمن آثار ملّی» را تشکیل دادند. از اقدامات اولیهٔ انجمن آثار ملّی، طرح ساخت
مقبرهٔ حکیم ابوالقاسم فردوسی بود. کریم طاهرزاده بهزاد، طرح آرامگاه فردوسی را پیشنهاد
کرد و این طرح در سال ۱۳۱۳ خورشیدی افتتاح
شد (بحر العلوم، ۱۳۵۵: ۳۳). به علت نا آشنایی
سازندگان به فنون آزمایش خاک، محاسبه نکردن دقیق و بی اطلاعی از وضعیت آب‌های زیر زمینی
ناحیهٔ طوس، ساختمان از همان نخستین سال‌ها، شروع به نشست کرد و پس از ۳۰
سال،
هوشنگ سیحون با حفظ طرح اولیه و الحاقات جدید، بنایی جدید ساخت. پس از برگزاری جشن
هزارهٔ فردوسی و آغاز جنگ جهانی دوم، به علت عدم تأمین اعتبار مالی، تا سال ۱۳۲۳ خورشیدی، انجمن آثار ملّی عملاً فعالیتی نداشت و در آذر ماه همین سال،
فعالیت خود را از نو آغاز کرد. دو اقدام اولیه انجمن آثار ملّی، در دورهٔ دوم فعالیت
خود، توجه به ساخت آرامگاه ابوعلی سینا و آرامگاه سعدی (طرح مشترک محسن فروغی و علی‌اکبر
صادق به سال ۱۳۲۸ خورشیدی) بود. طرح ساخت آرامگاه
ابوعلی سینا، به مناسبت هزارمین سال تولد ابوعلی (۱۳۳۰ خورشیدی)، از اولین کارهای دورهٔ دوم فعالیت انجمن آثار ملّی بود. هیئت
مؤسسان انجمن آثار ملّی، در سال ۱۳۲۴ خورشیدی، با پیش
فرض برتری تلفیق معماری قدیم و جدید، یک مسابقه معماری بین معماران آن دوره ترتیب داد
که با نظر مساعد آندره گدار و محسن فروغی، طرح هوشنگ سیحون به عنوان بهترین طرح مسابقه
برگزیده شد. جایزه بهترین طرح، اجرای ساختمان بود. بعد از تصویب نهایی طرح در سال ۱۳۲۶ خورشیدی، انجمن آثار ملّی، تصمیم به ساخت مقبرهٔ ابن سینا گرفت. به گزارش
انجمن آثار ملّی، سیحون در آن زمان برای تکمیل تحصیلات خود، در پاریس به سر می‌برد
و پس از آگاهی از تصمیم انجمن آثار ملّی در خرداد ماه سال ۱۳۲۷ خورشیدی، طرح نهایی را که در اصل به عنوان پایان‌نامهٔ خود در پاریس ارائه
کرده بود، به انجمن آثار ملّی فرستاد. در سال ۱۳۲۸ خورشیدی، قرار داد ساخت مقبره به شرکت پیمانکاری ابتهاج و شرکاء واگذار
شد. مهم‌ترین امتیاز این شرکت، استخدام مهندس پولاک (polak)، اهل کشور چکوسلوواکی، برای
محاسبه و نظارت بر اجرای طرح بود. ساخت مقبره از خرداد ماه همان سال آغاز شد .
آثار
معماری شاخص
- آرامگاه نادرشاه در مشهد
- آرامگاه کمال الملک در نیشابور
- آرامگاه ابوعلی سینا در همدان(۱۹۵۱)
- آرامگاه خیام در نیشابور(۱۳۳۸)
- بازسازی و طراحی آرامگاه فردوسی در توس بر پایهٔ طرح پیشین، در سال ۱۳۴۷
- آرامگاه کلنل محمدتقی‌خان پسیان
- مقبره عباس میرزا و بعضی دولتمردان قاجار
- ساختمان بانک سپه در تهران
- بنای موزه توس (۱۳۴۷)
- مرکز فرهنگی یزد
نوشتاری
- جامع ترین کتاب: هوشنگ سیحون معمار هنرمند نقاش
- کتاب نگاهی به ایران (مجموعه‌ای از نقاشی‌های سیاه قلم)
- کتاب معماری سیحون
- کتاب نیم قرن آثار معماری و نقاشی سیحون
نقاشی
- کلاغ پر
- کنسرت(Concerto)، رنگ روغن (۱۹۹۸)
- قلم و مرکب (۱۹۸۱)
آرامگاه نادرشاه در مشهد
ساختمان آرامگاه شامل تالار مقبره و دو موزه یکی برای جنگ افزار زمان نادر و یکی جهت اسلحه زمان قبل از نادر و برج مرتفعی برای بر پا کردن مجموعه ی مجسمه نادر سوار بر اسب و قزلباش ها، یعنی سپاهیان نادر است . این ساختمان بر اساس دو شکل اصلی هندسی یعنی مربع و مثلث طراحی شده و طرح راهنمای مبنای آن را تشکیل می دهد که ۴۲ سال پیش در مشهد و کلا از سنگ خارای این شهر با قطعات بزرگ در اشاره به صلابت و عظمت نادر شاه به وجود آمده است . تالار آرامگاه به شکل مربع از دو دیوار قرمز رنگ سنگی بسته و دو قسمت ستون بندی باز تشکیل شده است که سنگ مزار نادر در گوشه ی این مربع در پناه دو دیوار جا دارد و به سوی بیرون نگاه می کند . این زاویه و پناه و باز بودن تالار حالت صحنه ی جنگ و دفاع و حمله را تداعی می کند . رنگ قرمز دو دیوار به مفهوم جنگ است و برجستگی های با ابعاد متفاوت سنگی که از دو دیوار بیرون آمده اند نبردهای مختلف نادر را می نمایند . ستون های اطراف تالار از نقش مربع های قاعده و بالای ستون به ترتیبی که ۴۵ درجه نسبت به هم چرخش دارند، طرح شده که در نتیجه ۸ مثلث با چهار قاعده در بالا و چهار قاعده در پایین نشانه ای از کلاه نادر است . شانزده عدد آن ها به ارتفاع ۲.۲۶ متر و دوتای دیگر به ارتفاع متجاوز از ۴ متر یکپارچه از سنگ خارا تراشیده شده اند . در ورودی طرف چپ بدنه ی موزه بزرگ به چشم می خورد و سمت راست پایه برج مانند مجسمه ها قرار دارد که یک قرنیز سنگی عظیم ضمن پوشش ورودی اصلی این دو را به هم می پیوندد . برج پایه و مجموعه ی مجسمه ها با هم طراحی شده اند به ترتیبی که حالت دینامیک و حمله و یورش را مجسم می کنند قرنیز نامبرده از طرف برج مجسمه به طرف موزه حرکت صعودی دارد که همچنین به تبعیت از مجموعه ی برج و مجسمه ها حالت دینامیک و جهشی جنگ را تداعی می کند . ابتکار قرنیز در این است که پوشش بین دو ستون تکنیک ساده شده و مدرن طاق ضربی های قدیم به کار رفته است . بدین معنی که آجر یا سنگ کلیدی یا تاج، که بالای قوس تعبیه شده، فشارهای طاق از اطراف آن به دو طرف، یعنی پایه ها را به یک قطعه سنگ مثلثی و دو قطعه سنگ در طرفین انتقال داده و خلاصه می کند و طاق قوسی تبدیل به طاق مستقیم و تراز شده است . مثلث های کلیدی تمامی متساوی الاضلاع و بقیه نیز مثلث های قائم الزاویه هستند که در بالا به صورت مورب برش خورده اند . همین طرز کار عینا در داخل تالار آرامگاه نیز عمل شده است . همچنین در نمای حد فاصل بین مجسمه و موزه ی کوچک مجموعه بنا طوری ساخته شده که به خصوص در نمای اصلی برجستگی نباشد، یعنی ابزار کاری ها و تراش سنگ ها تماما از داخل باشد و به این منظور ایجاد قدرت تجسمی و تصویری بیشتر است . فقط در قسمت موزه ی کوچک ۳ ناودان عظیم سنگی از متن بیرون آورده اند که بیشتر جنبه ی زیبایی دارند.
آرامگاه کمال الملک در نیشابور
هوشنگ سیحون در سال ۱۳۳۷ طرح بنای جدید آرامگاه کمال الملک را به انجمن آثار ملی پیشنهاد داد. وی در آن سال طی قراردادی با انجمن متعهد شد طرح مقبره کمال الملک را در ۲ ماه تهیه کند و به عنوان ناظر انجمن کار نظارت پروژه را به عهده بگیرد. کار در سال ۱۳۳۸ آغاز شد و پی سازی آرامگاه، نصب استخوان بندی آهنی و کاشیکاری بنا، تهیه و نصب سنگ مزار و نقش برجسته نیم تنه سنگی کمال الملک کار استادابوالحسن صدیقی و احداث دو حوض در محوطه مقبره انجام شد و در سال۱۳۴۲ آرامگاه این نقاش مشهور کشورمان رسما گشایش یافت. بنای آرامگاه کمال‌الملک که در ضلع شمالی مقبره‌ی فریدالدین عطار نیشابوری قرار گرفته، دارای مساحت زیربنای ۲۸ متر مربع و شش ایوانچه‌ی مقعر است که داخل فرورفتگی ایوانچه‌ها، با کاشی معرق نفیس، به رنگ‌های لاجوردی و سفید، زینت یافته است. این بنا، تلفیقی است موزون از معماری سنتی و مدرن که به گونه‌ای نمادین، طاق تویزه و ایوان را در ذهن تداعی می‌نماید. مصالح به کار رفته در بنای آرامگاه، بتون، سنگ، کاشی و … میباشد. بر روی قبر کمال‌الملک، سنگی به ابعاد ۴۶/۳* ۱متر نصب شدهاست. ارتفاع سنگ قبر، ۴۰ سانتی‌متر اکه در بالا به شکل منشوری به ارتفاع ۲۰/۱متر درآمده است. روی منشور یادشده، سه نقش برجسته‌ی نیم‌رخ کمال‌الملک، به طور برجسته بر لوح سنگی نمایان است که به دست استاد هنرمند "ابوالحسن صدیقی" حجاری شده است. این بنا، در نقشه، از دو مدول (پیمون) مربعی‌شکل تشکیل شده، که مستطیلی با تناسب ۱ بر ۲ را می‌سازند. ضلع‌های مربع، در نما با یک قوس نیم‌دایره خودنمایی می‌کنند، حجم بنا از قوس‌هایی متقاطع که بر روی قطرهای مربع زده شده‌اند پدید آمده که این قوس‌های متقاطع، «تاق‌های چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده می‌شوند را تداعی می‌کنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است. طراح، با بهره‌گیری خلّاقانه از قوس و با پیچشی که در ایده‌ی کلی آن ایجاد کرده، به نتیجه‌ای ظاهراً متفاوت با هندسه‌ای پیچیده دست یافته است. این طرح نوآورانه، با بکارگیری سازه‌ی پوسته‌ای بتنی اجرا شده است. در بنای یادبود کمال الملک، دو نوع قوس، دیده می‌شود: ۱) شش قوس نیم‌دایره‌ی نما که نسبت دهانه به ارتفاع آنها ۱ به ۲/۱ است. ۲) چهار قوس متقاطع که بر روی قطرها دیده می‌شوند. همچنین در پایین قوس‌های اصلی نما، از روبرو، دو قوس کوتاه‌تر نیز وجود دارند که در واقع، تلاقی قوس‌های متقاطع هستند. شاید بتوان گفت حجم کلی بنا از پوسته‌ای سه‌بُعدی در فضا حاصل آمده است که در یک حرکت نرم، دو نوع قوس یاد شده را به هم پیوند می‌دهند. این قوس‌ها و پوشش آنها در بالا، اشکال هندسی مخروطی‌شکلی را به وجود آورده‌اند که ابتکاری هندسی بوده و اوج خلاقیت معماری را در بهره‌گیری از عناصر معماری سنتی ایران، در ترکیبی جدید و موزون، نشان می‌دهد. در این بنا، همچون آرامگاه خیام، هندسه، نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیق این بنا را با نظام معماری ایرانی، برقرار کرده است. تزیینات استفاده شده برای آرامگاه کمال الملک، کاشی معرق است که نقوش آنها بسیار هنرمندانه بر روی سطح‌های منحنی نما به‌کار گرفته شده‌اند و به سمت خط تقارن قوس‌ها این نقوش کوچک و کوچکتر می‌شوند. به گفته‌ی طراح؛ کاشی معرق، معماری کاشان یعنی زادگاه کمال الملک را یادآور می‌شود. نمای بنا و تزیینات و همچنین رنگ کاشی‌‍‌ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار، که در کنار آن است، دارد، به گونه‌ای که شاید بازدیدکننده، در نگاه نخست، گمان کند که این بناها بخشی از هم هستند.
آرامگاه ابوعلی سینا در همدان(۱۹۵۱)
از بهترین و مشهورترین آثار سیحون بنای یادبود ابو علی سینا است که کار طراحی اش را در سال ۱۳۲۸ شروع کرد و اجرای آن را در سال ۱۳۳۱ به پایان رساند .ایده ی طرح از بنای گنبد کاووس الهام گرفته که همزمان با زندگی حکیم ساخته شده است .او در این بنا از سنگ های عظیم و حجیم و تیرهای بتنی افقی به شکلی نمایان (expose) بهره جسته است .نمای برج یادبود همان طرح گند کاووس ای که به شکل بسیار ظریف و کشیده آن را استرلیزه کرده و سپس کلاهک متناسبی را که بی شباهت به کلاهک های موشکی امروزی نیست، بر سر آن کار گذاشته است .جزییات نصب کلاهک به ستون های باریک و ظریف و بلند و طریقه ای که این اجزا را به هم می پیوندد و فرو رفتن « میل » در داخل ساختمان بسیار جالب و دیدنی است و تمام قسمت های بنا از جزییات معماری بسیار سنجیده و غنی برخوردار است و در کل بر سبک « بروتالیسم » اروپایی تاکید می ورزد .با وجود این که مجموعه ی معماری بنا ساده است، ولی از بیانی معمارانه و بسیار قوی، که انسان را برای مدتی مسحور می کند، برخوردار است . این همان احساس فضای معنوی بو علی است که حکم او درمان همه ی دردهاست . هوشنگ سیحون به خوبی موفق می شود خصوصیات جاودانه و جهانی حکیم را در فضایی معمارانه به نمایش می گذارد . سنگینی و ابهت حجم مکعبی با ستون های کوتاه و کلفت و سنگ های عظیم به مثابه حکمت حکیم در ترکیب با شفافیت برج با ستون های باریک و بلند، که عروج ذهن و فکر را می نماید، بیان اکسپرسیو این معماری است .بنا در نهایت سادگی دارای جزییات ساختمانی بسیار مطالعه شده و جالبی است که قدرت خلاقه و تصورات سیحون را در شناخت و استفاده ی صحیح از به کارگیری مصالح و ادغام آن ها در به وجود آوردن فضایی مناسب برای آرامگاه بو علی سینا را نشان می دهد . پلان ساختمان هم حالت یک « لابیرنت » را دارد .
آرامگاه خیام در نیشابور(۱۳۳۸)
مرداد سال ۱۳۳۵ انجمن آثار ملی در نامه‌ای به مهندس هوشنگ سیحون نوشت که وضع بنای موجود آرامگاه حکیم عمر خیام متناسب با شخصیت علمی و هنری خیام نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد .از وی خواسته شده بود طرح و نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراحی کند. محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در گوشه شمالی باغ مورد تایید انجمن قرار گرفت و در پی آن طرح پیشنهادی وی در ۱۳۳۷ به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد .در سال ۱۳۳۸ ساخت آرامگاه آغاز شد و در این سال قسمت‌های عمده کار از جمله گودبرداری، بتن ریزی‌های بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. در سال ۱۳۴۱ کار ساختمان آرامگاه به پایا ن رسید .ارتفاع مقبره ۲۲ متر است و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی ۱۰ گانه دارد و فاصله پایه‌ها ۵ متر است .اضلاع بنا مستقیما به سمت بالا ادامه یافته و به صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می‌کنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند که قسمت عمده آن مشبک و تو خالی و یادآور ستاره‌ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می‌شود. سطح داخل و خارج مقبره با کاشی‌های معرق و اشعار خیام مزین شده است. روکار بنا معرق کاری سنگی است و با قطعات نازک سنگ‌های محکم و شفاف ساخته شده است. در کنار آرامگاه ۷ خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه‌ای رنگ ساخته شده است .خیام در واقع سه شخصیت دارد: ریاضی دان است- منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می‌شد. دایره کف به ده قسمت تقسیم شد به طوری که برج یادبود بر ۱۰ پایه مستقر باشد. عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است.از هر یک از پایه‌ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می‌کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه‌ها حجم کلی برج در فضا ساخته می‌شود و چون تیغه‌ها مورب‌اند خطوط افقی آنها باید ناظر به محور عمودی برج باشد.پس تیغه‌ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می‌کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است.این شکل با عدد ۱۰ هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه‌ها با یکدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره‌های درهمی را به وجود می‌آورند که از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره‌ها کوچکتر می‌شوند تا درآخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می‌کند.این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد. و اما برخورد تیغه ها با هم ده لوزی بزرگ می سازند که باید با کاشی کاری پر شوند. بهترین تزیین خود رباعیات خیام بود که به صورت خط شکسته و در هم به روش«سیاه مشق»های خطاطان بزرگی مانند میر عماد و بعضی استادان شکسته نویس با کاشی به صورت نقوش انتزاعی سرتاسر لوزی‌ها را پر کند .به تقاضای انجمن آثار ملی، شادروان استاد جلال همایی ۲۰ رباعی به این منظور انتخاب کرد و استاد مرتضی عبدالرسولی زیبا نویسی‌ها را انجام داد .دور تا دور برج در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها در اطراف یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگی‌هایی که تا اندازه‌ای شکل خیمه را تداعی می‌کنند. واین اشاره به نام خیام است .چون پدر خیام خیمه دوز بود، نام او به همین مناسبت انتخاب شد. از طرف دیگرحوض‌ها با کاشی فیروزه که در مجموع قسمتی از ستاره را نشان می‌دهند به تعداد ۷ پر به مفهوم ۷ فلک و ۷ آسمان و ۷ تپه باز اشاره به افلاک و نجوم دانش دیگر خیام است . مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شد و همان طور که خواست خود خیام بوده کاملا باز است و مزارش بهاران گل افشان .در قسمت دیگر باغ، بناهای دیگری جهت کتابخانه و مهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین ساخته شده است. مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یکی از مهم‌ترین بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی خیامی، محاسبه و طراحی شده است. سیر در دهلیزها و طاق و ایوان مقبره، خود سفری ست به جهان بی نهایت معانی خیام.آرامگاه حکیم عمر خیام در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بازسازی و طراحی آرامگاه فردوسی در توس بر پایهٔ طرح پیشین، در سال ۱۳۴۷
یادمانی است در توس در شمال مشهد در خاک‌جای ابوالقاسم فردوسی که توسط هوشنگ سیحون بر پایهٔ طرح پیشین آن که توسط حسین لرزاده با کمی تغییرات در ابعاد و اندازه و تزئینات طراحی و بازسازی شد. ساختمان کنونی آرامگاه در سال ۱۳۱۳ همزمان با آیین‌های هزاره فردوسی گشایش یافت. . آرامگاه که به شکل بناهای پرسپولیس و مقبره کورش در پاسارگاد ساخته شده است از سه قسمت تشکیل شده است که اولین بخش آن، میانی ترین بخش است و از سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد ۱٫۵×۱ متر و حدود ۰٫۵ متر ارتفاع تشکیل شده است و در مرکز در سکوی مرمری قرار گرفته است. بخش دوم شامل تالاری مربع شکل است که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزئین گشته است و چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه این تالار موجود میباشد و تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی ایجاد گشته است که ویژگی‌های پرسپولیس را بیشتر به یاد می‌آورد و سومین بخش محوطه پلکانی پوشیده از سنگ مرمر است که اتاق روی آن قرار گرفته است و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک گشته است که حسین حجار باشی زنجانی سنگتراشی سنگ‌های بنا و قبر را انجام داده است و سنگ نوشته‌های آرامگاه را که به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی میباشد از آثار طاهرزاده است. و طراحی معماری آن اثر هوشنگ سیحون است.
سلام واقعا ممنون این مقاله خیلی به دردم خورد مرررررررررررررررررررسی